Uzay, uzun süre insanlığın ortak hayaliydi. Devletlerin prestij yarışı, bilim insanlarının merakı ve “birlikte başarma” fikri bu alanı şekillendirdi. Ancak bugün uzay, giderek başka bir şeye dönüşüyor: sermayenin, özel şirketlerin ve milyarder girişimcilerin rekabet alanına.
The Guardian’da yayımlanan analiz, uzayın ticarileşmesinin yalnızca teknolojik değil, hukuki ve etik bir kırılma yarattığını vurguluyor. Çünkü uzay, ilk kez bu ölçekte “kârlı” bir faaliyet alanı olarak görülüyor.
Üç dönem, üç farklı mantık
Analize göre uzay keşfi üç ana evrede okunabilir.
- İlk evre çatışma dönemiydi. İkinci Dünya Savaşı’nın ardından uzay, askeri üstünlüğün uzantısı olarak ele alındı; roket teknolojileri ve “uzay yarışı” bu bağlamda gelişti.
- İkinci evre işbirliği dönemiydi. 1970’lerden itibaren uzay, ortak projelerin alanı haline geldi. Avrupa Uzay Ajansı’nın kurulması, ABD ve Sovyetler Birliği’nin uzaydaki sembolik buluşmaları, insanlığın rekabetten işbirliğine geçebileceğini gösterdi.
- Bugün ise üçüncü evredeyiz: ticarileşme. Uzay artık yalnızca devletlerin değil, milyarderlerin, teknoloji devlerinin ve özel girişimlerin faaliyet alanı. Yörüngede turizm, özel uzay istasyonları, Ay ve asteroit madenciliği bu yeni dönemin başlıkları arasında.
Hukuk geride kaldı
Uzay uzun süredir kısmen ticariydi; haberleşme uyduları ve bazı fırlatma sistemleri özel sermayeyle çalışıyordu. Ancak yeni olan, insanın bizzat iş modelinin parçası haline gelmesi. Bu durum “uzayın sahibi kim?” sorusunu teorik olmaktan çıkarıp somut bir güç mücadelesine dönüştürüyor.
1967 tarihli Dış Uzay Antlaşması, uzayı “tüm insanlığın ortak alanı” olarak tanımlıyor ve ulusal sahiplenmeyi yasaklıyor. Ne var ki antlaşma, özel şirketlerin uzay kaynaklarını çıkarması konusunda açık bir yasak içermiyor. Analize göre bugün yaşanan sorun tam da bu boşluktan kaynaklanıyor.
ABD ve Lüksemburg gibi ülkelerin kendi şirketlerine uzay madenciliği hakkı tanıyan yasalar çıkarması, bu belirsizliği daha da derinleştiriyor. Her ülkenin kendi kuralını koyduğu bir uzay düzeni ise, erken dönem “vahşi batı” atmosferini andıran bir kaosa yol açabilir.
Ay neden bu kadar önemli?
Ay, bu yeni rekabetin merkezinde yer alıyor. Bilim insanları için eşsiz bir araştırma alanı olan Ay, ticari açıdan da son derece cazip. Kutuplarında bulunan su buzu, roket yakıtına dönüştürülebiliyor. Yerçekiminin Dünya’nın altıda biri olması, Ay’ı derin uzay görevleri için ideal bir fırlatma noktası haline getiriyor. Ayrıca gelecekte füzyon reaktörlerinde kullanılabileceği düşünülen helyum-3 ihtimali de iştah kabartıyor.
Ancak analizde asıl vurgulanan soru şu: Bu kaynakların nasıl ve kim tarafından kullanılacağına kim karar verecek?
Tarih uzayda tekerrür eder mi?
The Guardian yazısı, bu noktada tarihsel bir karşılaştırmaya başvuruyor. Doğu Hindistan Şirketi, başlangıçta ticari bir girişimdi; zamanla devletleri yönlendiren, askeri güce sahip bir aktöre dönüştü. Benzer bir tekelleşmenin uzayda yaşanması, yörüngelerden iletişim altyapılarına kadar hayati alanların birkaç şirketin kontrolüne geçmesi anlamına gelebilir.
Bu nedenle mesele yalnızca ekonomik değil; insanlığın geleceğiyle ilgili bir risk olarak ele alınıyor. Uzayda oluşacak tekeller, Dünya’daki güç eşitsizliklerini kozmik ölçekte yeniden üretebilir.
Ortak alan fikri hâlâ mümkün mü?
Analize göre çözüm, uzayı Antarktika ya da açık denizler gibi ortak bir alan olarak ele almakta yatıyor. Antarktika hiçbir ülkeye ait değil; barışçıl araştırmalar için uluslararası anlaşmalarla korunuyor. Uzay için de benzer bir küresel yönetişim modeli gerekiyor.
Uzayın üçüncü çağında alınacak kararlar, yalnızca keşfin yönünü değil, insanlığın nasıl bir tür olacağını da belirleyecek. Rekabeti ve açgözlülüğü evrene mi taşıyacağız, yoksa ilk kez gerçekten “tek bir gezegen” gibi mi davranacağız?
